علمی،فرهنگی،تاریخی،طنز،تفریحی،جامعه شناسی،دانستنی ها

بسم الله الرّحمن الرّحیم»

سفالگری در ایران

تهیه کنندگان:آرش محمّد پناه 

تاریخ ساخت:5/11/1396

1396/1397

چکیده

به اشیایی که ماده اوّلیه آنها ترکیب خاک رس و آب است و در دمای مناسب پخته شده اند، سفال می گویند. همچنین به مجموعه فعالیت هایی که برای ساخت اشیایی مانند ظروف و کتیبه هایی با نقش های برجسته انجام می شود،سفالگری می گویند.ظرف‌های سفالی در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیا هستند. از میان مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، کوزه‌ها و پیاله‌ها را می‌توان نام برد. قبل از این که ساخت شیشه رواج پیدا کند، غالب ظروف مورد استفاده‌ی بشر، سفالی بودند. مرغوب‌ترین خاک برای سفالگری  خاک رس است که به دلیل داشتن مقادیر زیادی آهن، سرخ‌رنگ است.با وجود آن که سفالگری یک صنعت بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و گسترش زندگی شهری، این هنر نه تنها از بین نرفته بلکه تکامل پیدا کرده و خود را با نیازهای زندگی امروزی وفق داده است. به مرور زمان، بشر نقش و نگارهایی زیبا با رنگ‌های مختلف بر این ظرف‌ها کشیده و زیبایی آن را دوچندان کرده است.

مقدمه

امروزه در ایران و سایر کشورهای دنیا این هنر به حیات پویای خود ادامه می‌دهد. هر منطقه ‌ای برای ساخت و تزیین ظروف و اشیای سفالی، شیوه و مواد اولیه‌ی خاص خود را دارد که گرچه اختلافات بسیار اندکی با هم دارند اما به خوبی می‌توان محصولات هر خطه را ازجای دیگر تشخیص داد.

بنداصلی مقاله

سفال در واقع اولین محصول هنری و صنعتی بشر و حاصل نیاز انسان و توانایی او در به کارگیری عوامل طبیعت برای برطرف کردن این نیازها است. از آن جایی که مواد اولیه‌ی ساخت ظروف سفالی شامل خاک، آب و آتش در سرزمین‌های محل ست بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آنرا در تمامی نقاط مسی انسان مشاهده می‌کنیم. کهن‌ترین اشیا سفالی به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط به گنج‌دره در استان کرمانشاه است که تاریخ آن به هزاره‌ی هشتم پیش از میلاد می‌رسد.

     مراحل ساخت ظروف سفالی

Ø  1.آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است.

Ø  2.تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.

Ø  3.شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از  چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.

Ø  4.حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.

هر چند از ترکیب هر نوع خاک و آب می توان گِل ساخت ولی باید بدانید که هر گِلی مناسب ساخت سفالینه نمی باشد. مرغوب ترین خاک در سفالگری خاکی است به رنگ  سُرخ که از دیرباز بشر به خاصیت عجیب آن پی برده بود. خاک سُرخ رنگ همان خاک رُس است که در سفالگریبه نظر برسد. به این ترتیب مناسب ترین خاک برای ساخت گِل همان خاک رُس سُرخ فام است که علاوه بر رنگ زیبا ، خاصیت چسبندگی بسیاری نیز دارد از گذشته تا به امروز مورد استفاده قرار می گیرد.تحقیقات انجام شده بر روی خاک رُس نشان دهنده وجود مقادیر بسیار زیاد آهن در آن است که همین موضوع موجب شده تا خاک رُس به رنگ زیبایی. یکی از مهم‌ترین قسمت‌های کار ورزدادن گل است. حرکت ورز، به معنای پیچش گل در خود، با کمک کف دست است. این عمل علاوه بر یکنواخت و نرم کردن گل، سبب خروج حباب‌های هوا از آن می‌شود. به این ترتیب مناسب ترین خاک برای ساخت گِل همان خاک رُس سُرخ فام است که علاوه بر رنگ زیبا ، خاصیت چسبندگی بسیاری نیز دارد.تحقیقات انجام شده بر روی خاک رُس نشان دهنده وجود مقادیر بسیار زیاد آهن در آن است که همین موضوع موجب شده تا خاک رُس به رنگ زیبایی به نظر برسد.

شکل دادن خمیر:تکنیک های دستی

سفالگران برای اینکه دیواره ظرف، نازک و یکنواخت شود، آن را روی بشقابی قرار می دادند و با چرخاندن بشقاب همه قسمت های ظرف را یکدست می کردند.این بزرگ ترین حادثه در سفالگری بوده است.پژوهشگران، ن را مخترع اوّلین چرخ سفالگریکند می دانند. اختراع چرخ سفالگری پیشرفته رانیز به ایرانیان نسبت می دهند. استفاده از چرخ سفالگری باعث شد که ظرف های مختلفی باشکل های متنوّع ساخته شود.

روش فشاری: سفالگران در روش انگشتی، ابتدا گلوله گلی را در کف دست خود ورز می دهند و آماده می کنند؛ سپس انگشت شست خود را وسط گلوله گلی می گذارند و فشار می دهند تا فره ای ایجاد شود. حفره ایجاد شده را آرام آرام بزرگ تر می کنند تا دیواره حجم گلی شکل بگیرد. با فشار دادن انگشتان دست به دیواره گلی،آن را نازک و یکنواخت می کنند و ظرف گلی را به شکل دلخواه در می آورند.

    روش فتیله ای: سفالگران گلوله گلی را با کف دست مالش می دهند تا به شکل فتیله درآید و ضخامت قسمت های مختلف آن یکسان شود. سرفتیله را روی میز قرار می دهند و بقیه فتیله را به دور آن می چرخانند تا کف ظرف به شکل یک دایرهٔ توپر ساخته شود. دیواره ظرف روی این سطح دایره ای قرار می گیرد. برای ساختن دیواره،فتیله بلندتری آماده می کنند و سر آن را روی محیط دایره می گذارند. بقیه فتیله را نیز لایه به لایه روی محیط دایره قرار می دهند. در صورت نیاز از چند فتیله استفاده می شود تا ارتفاع دیواره به اندازه دلخواه برسد. برای اتصال فتیله ها به یکدیگر و به کف حجم، دو سطح گلی را خراش می دهند و آنها را با چسب گل آغشته می کنند و روی هم قرار می دهند.بعد از گذاشتن هر سه لایه، آنها را از درون و بیرون حجم به هم وصل می کنند. فاصله بین فتیله ها را با انگشت خیس یا کاردک صاف می کنند تا دیواره ظرف صاف و یکنواخت شود.سفالگران برای ساختن حجم هایی که قطر آنها در ارتفاع های مختلف یکسان نیست )مانند قلک( از دایره های فتیله ای در اندازه های متفاوت استفاده می کنند. متناسب با شکل حجم و بزرگ و کوچک شدن قطر آن از دایره های فتیله ای بزرگ تر و کوچک تر استفاده می شود.

اسلب (ورقه‌ای):در این روش با استفاده از وردنه، صفحات گلی درست کرده و می‌گذاریم کمی سفت شوند. سپس با توجه به فرم اثر، صفحات را به یکدیگر متصل می‌کنیم. دو سطح اتصال را با کمک ابزار خراش داده و به یکدیگر وصل می‌کنیم. این روش بیشتر برای اجحام زاویه‌دار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پخت سفال

پس از ساخت اشیاء گلی و خشک شدن آثار، مرحله پخت صورت می‌گیرد. کوره‌ها در واقع اجاق‌هایی هستند که برای رسیدن به درجه حرارتبالا انرژی خود را از طریق سوخت فسیلی یا برق تامین می‌کنند. این حرارت تا ۹۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. لعابی که بر روی بیشتر آثار سفالین مشاهده می‌کنیم در واقع پوششی شیشه‌ای است که آن را غیرقابل نفوذ کرده و از نظر زیبایی‌شناسی نیز میان هنرمندان ارزش خاصی دارد.آثار لعاب خورده در واقع دوبار حرارت کوره را تجربه می‌کنند، که بار دوم به جهت پخت و تثبیت بر روی شیء سفالین صورت می‌گیرد.

روش‌های تزئین ظروف و اشیای سفالی

ü              1)برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط  گل ساییده و کتیرا.

ü              2)روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.

ü              3) باسمه‌کاری به وسیله‌ی مهر.

ü              4)پوشش سفال به وسیله‌ی دو قشر لعاب با رنگ‌های مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ی نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند..

ü              5)به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شود.

تاریخچه جهانی ازدید باستان شناسان

سفالگری هنری است که از گِل، ظروف زیبا می سازد. سفال همان ظرف ساخته شده از گِل است که این چنین هنرمندانه شکل داده شده است در دوران باستان و قبل از اینکه شیشه در زندگی بشر وارد شود، همه ظروف سفالی بودند. ظروف غذاخوری و ظروف آبخوری و حتی ظروف پخت و پز زمانی تنها با یک ماده ساخته می شد و آن چیزی نبود جز گِل. البته نه هر گِلی، گِل رُس مناسب ترین نوع گِل برای سفالگری و ساخت ظروف سفالی است. اولین صنعت در طول دوران زندگی بشر سفالگری است.زمانی که تمدن بشری به یافته های جدید دست پیدا نکرده بود و هیچ ماده ای را نمی شناخت، بی شک گِل را دیده و با آن آشنا بود.تاریخچه سفالگری به زمانی برمی گردد که انسانهای اوّلیّه درفصل زمیستان برای زنده ماندن به فکر ذخیره موادغذایی افتاد؛آنها درآغاز مواد غذایی را درگودال هایی که خودشان کنده بودند می انداختند آنها متوجه خاصیت انعطاف پذیری گل افتادند وبا الگو گرفتن از لانه پرندگان،میوه هایی مانند:نارگیل، تخم مرغان حجم های کروی ساختنتد.

باستان شناسان معتقدند که ن موقع پخت غذا دریافتند که خاک اطراف اجاق بر اثر حرارت سخت می شود.بنابراین به فکر افتادند که سبدهایی را که با شاخ و برگ گیاهان می بافتند با خمیرگل بپوشانند و بگذارند این خمیر درکنار اجاق بپزد. با سوختن الیاف گیاهی، ظرف گلی پخته شده ای بر جا می ماند که بسیار مقاوم بود و برای نگهداری مواد غذایی از آن استفاده می شد. این تجربه را آغاز پیدایش سفالگری در ایران می دانند.در سطح سفال سوراخ های بسیار ریزی خواهید دید که آب از آنها عبور می کند. به همین دلیل، شیء گلی را حرارت می دهند و می پزندتا مقاوم شود.

وسایل و ابزار مورد نیاز برای سفالگری:

میزکار وصفحه‌گردان - گل لویی‌دار - ظرف آب – اسفنج - ابزارهای کاهنده - ابزارهای افزاینده

مراکز عمده‌ی تولید سفال در ايران

لالجین همدان

لالجين یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان ایران است و به عنوان مرکز تولید سفال و سرامیک خاورمیانه شناخته می‌شود. ۸۰ درصد از جمعیت شهر لالجین به شغل سفالگری و سرامیک‌کاری اشتغال دارند. این شهر یكی از مراكز عمده‌ی ساخت سفال و سرامیک ایران و جهان است و محصولات هنرمندان سخت‌کوش این منطقه،علاوه بر شهرهای دور و نزدیک ایران به بسیاری از کشورهای دیگر صادر می‌شود. سفالینه‌های ساخت لالجین بسیار متنوع هستند و شامل انواع ظروف تزئینی و مصرفی می‌شوند.

میبد یزد

در این منطقه، سفالگری با خاك سفید انجام می‌شود و پس از ریختن، سطوح سفال را با لایه‌ای از خاك سفید خالص‌تر كه تركیباتش در هر منطقه فرق می‌كند و به صورت دوغاب درمی‌آید،می‌پوشانند و سپس با رنگ‌های متنوع، نقاشی می‌كنند و در نهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی‌رنگ پوشانده و می‌پزند.

زنوز

در زنوز كه در نزدیكی تبریز واقع شده یك نوع خاك سفید مرغوب وجود دارد. سفال‌سازی در زنوز و تبریز با همین خاك و یك شكل انجام می‌شود. آثار سفالی این منطقه را سرویس‌های زیبای غذاخوری، گلدان، پایه‌ی آباژور، شمعدان، زیرسیگاری، سرویس چای‌خوری، قاب و قدح و مجسمه‌ی جانوران تشکیل می‌دهند. سفال‌های زنوز به دو شکل ساده و منقوش عرضه می‌شوند.

سیستان وبلوچستان

قدمت هنر سفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ بر می‌گردد. در شهر سوخته و در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تولید سفال بسیار رواج داشته است. تولیدات سفال‌های كلپورگان با سفال‌های به دست

 ‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد، شباهت دارند. مهم‌ترین وجه تمایز سفال‌های کلپورگان با سایر مناطق، شیوه‌ی ساخت این سفال است که بر اساس الگوهای قدیمی و باستانی انجام می‌شود. روش ساخت این نوع سفال روش لوله‌ای یا فتیله‌ای است. این سفال بدون لعاب و با نقوش سیاه‌رنگ تزیین می‌شود. سفالگری در كلپورگان، كاری مختص به ن است و مردان فقط

آثار سفالینه ایران پیش از میلاد

اشکانیان (۲۴۸-۲۲۴ پیش از میلاد)

تا چندی پیش اطلاعات زیادی از هنراشکانی در دست نبود. پس از کاوش‌های باستان‌شناسی پروفسور آرتور پوپ، چندین سایت باستان‌شناسی وابسته به دوران اشکانی کشف، بررسی و شناخته شد. برخی از این سایت‌ها فراتر از مرزهای کنونی ایران است؛ برای نمونه نساء در آسیای میانه و یا دورا اروپوس در سوریه را می‌توان نام برد که آثار هنر اشکانیان در آن‌ها وجود دارد. سایت‌های باستان‌شناسی وابسته به دوران اشکانی در داخل ایران نیز بسیار هستند که می‌توان به سایت‌های کنگاور، صددروازه٬ هگمتانه و سایت‌های گوناگون در دشت گرگان، گیلان و سیستان اشاره کرد.از اکتشافات جدید باستان‌‌شناسی، اطلاعات بسیاری از سفالگری و هنر اشکانیان به دست آمده است. سفال اشکانی را می‌توان به دو گروه عمده تقسیم کرد؛ ظروف لعاب‌دار و بدون لعاب. سفال‌های بدون لعاب بیشتر شامل کاسه، فنجان‌های کوچک و شیشه‌های بزرگ با محدب و بدون هیچ گونه تزیین هستند.

تحول چشمگیر سفالگری در عهد صفویه

با ظهور سلسله صفویه، تحولی چشمگیر در تمامی عرصه های هنری و صنعتی، از جمله سفال های صفوی پدید آمد. برنامه ریزی های کلان شاه عباس، در این برهه به نوعی به ایجاد یک رنسانس در امر ساخت سفال انجامید. بکارگیری سلایق روز و در عین حال توجه به عناصر بومی و ادای دین به آنها، از سوی سفالگران منجر به تولید سفال هایی با مشخصات ترکیبی شد. سفال های این دوره شامل سفال های کوباچی، آبی و سفید، گمبرون، زرین فام، سلادون و همچنین سفال های وارداتی است که به نحوی در ساخت سفال های داخلی تأثیرگذار بود. از جمله، سفال های چینی، که منجر به تولید سفال های آبی وسفید، سلادون و سفال های ایزنیک گردید، در حجم گسترده ای به بازار ایران صادر می شد و بالاخره سفال های بدل چینی اروپایی، که به نوعی سفال اواخر صفوی در ایران را به دوران افول نزدیک کرد. اما سفالگران ایرانی با دستمایه قرار دادن دست آوردهای مکاتب هنری این دوران به ویژه مکتب هرات، سعی در بازنمایی هنر سفالگری به کمک نقش مایه های مینیاتوری داشتند. در این مقاله با بررسی مختصری بر گونه های سفالی در دوران صفوی، نگاهی به نقش مایه های به کار رفته بر روی این سفالینه ها می اندازیم.

منابع مورد استفاده شده:

ü         بیتونه

ü         ویکی پدیا دانشنامه آزاد

ü       Wisgoon

ü         کتاب باستان شناسی باربارا تیلور

ü       ensani.ir

سوالات درس کار و فناوری ششم

_ یک صفحه کلید شامل کدامیک از کلید های زیر می شود؟

الف)کلیدهای حرفی        ب)کلیدهای اعداد               ج)کلید فاصله           د)همه موارد 

2_ بعد از روشن شدن رایانه،صفحه ای نمایان می شود که به آن . می گوییم.

الف)ویندوز(Windows)       ب)نماد (Icon)         ج)میز کار(Desktop)         د)صفحه نمایش(Monitor)

 3_ با حرکت دادن ماوس،علامت فلشی روی صفحه نمایش حرکت می کند به این علامت می گوییم.

الف)نماد(Icon)  ب)کلیک(Click)   ج)اشاره گر(pointer)  د)میز کار(Desktop)

 4_ در هنگام کار کردن با رایانه باید به چه نکات بهداشتی توجه کرد؟

الف) فاصله صفحه نمایش از چشم         ب) تنظیم تکیه گاه پشت      ج)تنظیم ارتفاع صندلی (متناسب با قد)     د) همه موارد

 5_ به تصاویر کوچکی که در میز کار رایانه قرار دارند چه می گوییم؟

الف) اشاره گر(pointer)         ب) ویندوز(Windows)        ج) نماد (Icon)          د)دکمه شروع

 6_ .کدامیک از موارد زیر از اجزاء سخت افزار رایانه محسوب نمی شود؟

الف)صفحه نمایش(Monitor)       ب)کازه(Case)               ج)ویندوز(Windows)               د)چاپگر(Printer)

 7_ برای روشن/خاموش کردن رایانه از کلیدی روی کازه استفاده می کنیم که علامتی به شکلدارد.

 8_ با روشن شدن رایانه،برنامه ای به نام .اجرا می شود.

الف) میز کار(Desktop)         ب)ورد(Microsoft Word)            ج) ویندوز(Windows)       د)نقاشی(Paint)

 9_ نام اجزاء سخت افزاری رایانه را ببنویسید.(همراه با نام انگلیسی آنها)

 10_ از رایانه در چه مکان هایی استفاده می شود؟(6 مورد ذکر کنید)

موفق باشید بچه ها !